Dlaczego moje dziecko „jest niegrzeczne”?

Na początek trochę nauki. Jedną z części naszego układu nerwowego jest Autonomiczny Układ Nerwowy. Dzieli się on na układ współczulny, który na nasz organizm działa pobudzająco, przyspiesza tętno i oddech niczym „pedał gazu” w samochodzie i przywspółczulny, działający jak „hamulec”, mający za zadanie uspokoić nas, spowolnić tętno i oddech. W bezpiecznych dla nas warunkach, sprzyjającym środowisku, te dwa układy współdziałają ze sobą.

Stephen Porges opracował teorię poliwagalną, która wyjaśnia jak pobudzenie układu nerwowego wpływa na organizm i zaangażowanie społeczne człowieka. W swojej teorii opisał trzy sfery regulacji układu nerwowego, które wpływają na nasze zachowanie i reakcje na stresujące sytuacje.

Kiedy dwie drogi układu nerwowego są w równowadze, jesteśmy spokojni, świadomie panujemy nad sobą. Często mówimy wtedy, że znajdujemy się w strefie komfortu lub w tzw. „zielonej strefie”. Ciało, emocje i zachowanie w zielonej strefie są wyregulowanie. „Pedał gazu” i „hamulec” współpracują ze sobą i możemy „płynnie” jechać dalej. Dziecko będąc w strefie zielonej panuje nad sobą, nawet jeśli napotyka na trudności i wyzwania lub doświadcza trudnych emocji. W tej strefie jesteśmy ich świadomi i możemy podjąć racjonalną decyzje co do tego, jak się zachować. Widząc, że nasze dziecko przeżywa trudne emocje możemy zaproponować mu wsparcie, ukojenie i pomoc w rozwiązaniu jego trudności, a ono będzie w stanie z tego wsparcia skorzystać. Jednocześnie bardzo ważne jest, abyśmy my sami byli spokojni, wyregulowani, chcąc wesprzeć w regulacji nasze dziecko. Dziecko, czując się zaopiekowane, doświadcza koregulacji. Zarażamy je swoim spokojem. Wówczas może ono pozostać w strefie komfortu i ma możliwość świadomie rozwiązać swój problem – źródło nieprzyjemnych emocji.

Czasami jednak tak się nie dzieje. Emocje biorą górę, wsparcie opiekuna jest niedostępne lub niewystarczające. W przypadku małego dziecka może to być odmowa kupna zabawki w sklepie, zmęczenie, głód, nieumiejętność komunikacji swoich potrzeb. Dziecko nie radzi sobie z trudną dla niego sytuacją, wkracza do tzw. strefy czerwonej.

Często u dzieci widać fizyczne objawy tego stanu. Tętno i oddech przyspieszają. Wzrasta temperatura ciała, pojawiają się czerwone wypieki na twarzy. Dziecko może zaciskać pięści i zęby. Została uruchomiana gwałtowna reakcja na stres, a mózg wszedł w reakcję „walcz albo uciekaj”, charakterystyczną dla zachowań, w których walczymy o przetrwanie. Sytuacja w której walczymy o przetrwanie to taka, gdy goni nas dzikie zwierzę, nie mamy czasu zastanawiać się nad tym jaka nasza reakcja będzie najbardziej odpowiednia, liczą się sekundy i musimy zareagować natychmiast. Typowe zachowania dla osób znajdujących się w sferze czerwonej, to między innymi: krzyk, płacz, rzucanie przedmiotami, gryzienie, agresja, histeryczny śmiech. Na pewno każdy rodzic zna te zachowania ze swojego rodzicielskiego doświadczenia. Dzieje się tak w przypadku utraty kontroli przez dziecko. Wiele zachowań niepożądanych, za które dzieci są karane, są objawami przebywania w strefie czerwonej, a więc w stanie w którym nie do końca świadomie może zarządzać swoim zachowaniem. Dziecko traci wtedy nad sobą kontrolę i NIE POTRAFI dokonać słusznego wyboru, „przestać płakać” czy „natychmiast się uspokoić”.

Zdarza się również, że dzieci wpadają w złość, ale nie pozostają w strefie czerwonej, tylko wkraczają w strefę niebieską. Nie mamy wówczas do czynienia ze strategią obronną „walcz albo uciekaj”, a raczej demobilizującą – „zastygnij lub zemdlej”. W strefie niebieskiej dziecko reaguje zatem nie wybuchem, a zamknięciem. Niektóre dzieci wycofują się emocjonalnie, milkną, odcinają się od wszystkich, nie przyjmując pomocy. Jest to widoczne m.in przez obniżenie tętna i ciśnienia krwi, płytki oddech, zwiotczenie mięśni, unikanie kontaktu wzrokowego.

Wybór stanu w którym się dziecko znajduje, nie jest jego świadomym wyborem. Układ nerwowy w oparciu o wiele czynników, w sposób automatyczny i nieświadomy ustala, jaka reakcja będzie bardziej adekwatna. Podczas procesu wybierania (neurocepcji) dużą rolę odgrywają okoliczności w jakich dziecko się znajduje, jego przeszłe doświadczenia, temperament dziecka, a przede wszystkim dostęp do wspierającego opiekuna. Opiekuna, czyli osoby dzięki której, dziecko znowu poczuje się bezpiecznie i powróci do strefy komfortu. Dziecko, jedynie będąc w strefie zielonej potrafi znaleźć rozwiązania swoich problemów, brać zdanie innych pod uwagę.

W naszej pracy naszym pierwszym i najważniejszym zadaniem jest więc wsparcie samoregulacji dziecka, tak by jak najdłużej znajdowało się strefie zielonej. Jak możemy to zrobić gdy widzimy, że dziecko przeżywa trudne emocje? Możemy mu w tym towarzyszyć, możemy nazywać emocje, komentować to co właśnie się z nim dzieje, możemy zaproponować strategie, które pozwolą mu się ukoić, a przede wszystkim bardzo wiele uwagi poświęcić temu, by samemu pozostać w sferze zielonej. Zaopiekować się sobą, zadbać o swoje zasoby, tak by być w stanie zaopiekować się dzieckiem. Tylko wtedy nasze wsparcie będzie pomocne i przyniesie pożądane rezultaty.

Źródła:

Daniel J. Siegel “ Mózg na tak”, Wyd. Harper Collins

Dana Deb “Teoria poliwagalna w psychoterapii” Wyd.Uniwersytetu Jagiellońskiego

Photo by Eddie Kopp on Unsplash